Un cuento de niños Ulwas Limi Sirpi y Tagni

INTRODUCCIÓN PARA ADULTOS

Este es un relato estilo “novela histórica”. Trata de la vida de dos niños de la tribu Ulwas que vivieron en Rivas hace mil años. los Ulwas forman parte de la familia Sumu y son los antepasados de algunos de los Sumus, Miskitos y Chontaleñoss de hoy’’. Según sus leyendas antiguas, los Sumus vivieron entre el Gran Lago y el mar (hoy Rivas) y después de una larga guerra contra los emigrantes del norte, (probablemente los Nicarao en el siglo X), muchos de ellos emigraron a la zona que hoy llamamos Chontales y Zelaya. Todavía muchos de los ríos y lugares en Chontales tienen nombres Sumu y en la década 1960 habian grupos de Su mus en los lugares remotos de Chontales. la fuerte relación entre los idiomas Miskitos y Sumu (aproximadamente 50%) indica su origen común.’’

EDUCACIÓN BILINGÜE-BICULTURAL

la experiencia ha indicado que niños indigenas que no hablan español en sus hogares, tienen mucha dificultad en aprender a hablar, leer y escribir en español. a la vez, cuando empiezan las clases. Es mucho mejor si ellos pudieran aprender a leer y a escribir en su primera len gua, y después en español. Por eso es la importancia de materiales didácticos bilingües. Todavía es mejor cuando los materiales tratan de su propia gente, sus antepasados, y su propia historia, cultura y costumbres. Si los niños empiezan estudiando las asañas de Bolívar. Morazán y Mongalo y nada de sus propios antepasados. pueden sospechar que la historia de su propia gente no vale la pena. Después ellos estudiarán mucho de la historia nacional. Por eso la importancia de libretos como éste, a pesar de todas sus limitaciones. Es muy impor-tante que los jóvenes Miskitos y Sumus conozcan algo de la vida diaria de sus antepasados y aprecien su gran inteligencia y capacidad, y sean orgullosos de ser Miskitos o Sumus. Por eso, cuando los niños lean el cuento, ojalá que se aprovechen de las preguntas, después de cada sección. para interiorizar el mensaje.

Gracias a la antropología moderna, sabemos mucho de la vida diaria de la gente en América Central y México hace siglos. Ellos tenían un profundo conocimiento de su ambiente. Entre seis y dos mil años antes de Cristo, los habitantes del sur de México aprovecharon de unos 250 tipos de comida de frutas, semillas. verduras, raíces y granos, además de la caza y la pesca.” Utilizaron 97% de las medicinas natu-rales conocidas por los científicos hoy día.” Entonces esta recons-trucción de la vida de Limi Sirpi (Pequeña Jaguar) y Tangni (Flor) en Miskito, es bastante creíble.

Agradezco a Mariko Lockhart por sus hermosos dibujos que dan vida al cuento. Ella vivía en Nicaragua en la década 1980 y ofrece este tributo de cariño a los niños Miskitos y Sumus.

Hemos tratado de comunicar a los niños Miskitos y Sumus nuestro aprecio y profundo respeto por ellos y su gente. Les dedicamos este librito a ellos con mucho amor.

INTRODUCCIÓN PARA LOS NIÑOS

¿Saben Ustedes cómo vivieron sus abuelos hace mil años? Este es un cuento sobre dos niños: Limi Sirpi y su hermana langni. Son muchachos buenos e inteligentes. Son los abuelos de los Miskitos y Sumus.

Con este librito ustedes pueden ver cómo vivieron los Miskitos y Sumus hace mil años. Ustedes pueden ver cómo trabajaron ellos. Ustedes pueden ver que ellos fueron muy inteligentes.

Ustedes pueden usar este librito para practicar a leer en Miskito. Cuando sepan leer en Español, pueden usarlo otra vez para practicar a leer en español.

Espero que les guste el librito y cuenten a sus papás y hermanitos cómo vivieron Limi Sirpi y langni.

1. LA TRIBU ULWAS

Limi Sirpi y Tangni eran hermanos. Pertenecían a una tribu llamada “Ulwas”. Los Ulwas son los antepasados de los Miskitos y Sumus.

Hace mil años, ellos vivían entre el Gran Lago de Nicaragua y el Océano Pacífico.

limí Sirpi ayudaba a su Mamá a recoger frutas silvestres; trabajaba en la milpa y jugaba con los otros muchachos.

limi Sirpi acompañaba a su Papá en la caza de animales.

Limi Sirpi era alegre y ansioso. Preparaba su equipo de caza con mucho cuidado. Ponía el cuchillo de piedra en su bolsa de cuero y la amarraba fuertemente a la cintura. Cogía su arco de madera de pihibaye y cuatro flechas bien puntudas. Cuando todos estaban listos, Limi Sirpi, su papá. su hermano ma-yor y sus tios, se despedían de sus fami-liares y salían del pueblo.

¡Adiós. Mamá! ¡Adios Tangni! -gritaba Limi Sirpi.

-¡Adiós hijo! -contestaba Mamá-. ¡Ten cuidado de las culebras!

Tangni era una buena muchacha. Cada día ayudaba a su mamá a llevar agua del caño a la casa en un jícaro mediano. Éste no era tan grande y pesado como el jícaro de su Mamá. Tangni sabía moler maiz y hacer tortillas sabrosas. Le gustaba cuidar y jugar con sus hermanitos cuan-do su Mamá trabajaba en la milpa. Pero sobre todo a Tangni le gustaba acompaiíar a su Mamá a recoger alimentos en la selva.

Preguntas para los niños:

l. ¿Cuáles son las cosas que Limi Sirpi llevaba a la montaña para cazar animales?

2. ¿Cómo se llama la Tribu de Limi Sirpi y Tagni?

II. TANGNl EN LA SELVA

-Tangni, traiga las canastas. Vamos a recoger comida -le dijo Mamá.

-Con gusto -contestó Tangni con una sonrisa.

A Tangni le gustaba ir con su Mamá a la selva para recoger alimentos. Tangni corrió a la casa para traer las canastas.

Tangni estaba aprendiendo de Mamá a distinguir raíces, semillas y frutas para comer y cuáles no. Mamá le enseñaba también qué frutas servían para hacer refrescos: guanábana, piña, granadilla y otros.

Tangni ya sabía en qué parte de la selva se encontraban los árboles de mango, nancite, aguacate,pijibaye y muchos otros. Tangni ya conocia cuándo estaban maduras las diferentes frutas.

-¡Ten cuidado de las culebras! -le dijo Mamá.

-¡Como no, Mamá! -contestó Tangni.

Tangni sabía por qué su Mamá estaba preocupada por las culebras. Hacia tres años, una culebra había picado a Yami, su hermana mayor. Pobre Yami: sufrió por muchos días. Papá llamó al Sukya para salvarla; ya era tarde. Yami se murió.

Mamá puso a Slilma Sirpi en su chinchorro portátil. Slilma Sirpi era el hermanito de Tangni. Tenia un año. Tangni, Mamá, Slilma Sirpi. dos tías y cinco primos de Tangni entraron en la selva. Mientras recogfan frutas y raíces. Mamá enseñaba a Tangni unas yerbas y unos zacates útiles.

-Esta es hierba buena -dijo Mamá. Tiene una mata cuadrada y un olor y sabor cardcterístico. ¡Pruébalo!

Mamá cortó una hierbita y ta ofreció a su hija. Tangni la olfateó y ta masticó.

-Es sabrosa -dijo Tangni. ¿Para qué sirve?

-Para agruras -dijo Mamá. Y Mamá cortó una hoja larga de zacate.

-Este es zacate limón -dijo Mamá. Cuando tu Papá tenia calenturas, le df un té hecho de zacate de limón.

Tangni se fijó en ta apariencia del zacate limón, la olfateó, masticó un pedazo y dijo:

-Ya conozco el zacate de limón y ta yerba buena. No voy a olvidarlas.

Mamá comenzó a arrancar yuca con un palo. Después de medio día en la selva. mujeres y niños regresaron al pueblo. Traían las canastas llenas de yuca y malanga. Los niños llevaban las canastas llenas de marañones, guanábanas y nancites.

Tangni dijo:

-A mi me encanta recoger comida en la selva ... sobre todo cuando hay frutas maduras. Además voy aprendiendo mucho y ayudando a Mamá.

Mamá estaba contenta. Sonrió y dio un abrazo a Tangni.

Eres una buena muchacha. ¡Me ayudas mucho, Tangni! -dijo Mamá.

Preguntas para los niños

1. ¿Cree usted que las mujeres Ulwas fueron inteligentes? ¿Por qué?

2. ¿Cuáles son las cosas que Tangni aprendió en la selva?

Así aprendemos que nuestras abuelas fueron muy inteligentes y sa-bían mucho de la naturaleza.

III LIMI SIRPI EN LA CAZA

Limi Sirpi había cazado unas gallinas de monte, pavones y monos cerca de su casa. Pero ésta era la primera vez que él acompañaba a los hom-bres en la caza. Mientras caminaban en la selva hermosa, Papá preguntó a limi Sirpi los nombres de los árboles, flores y pájaros. Papá estaba contento con Limi Sirpi, porque su hijo conocía casi todos los nombres.

¡Papá! -dijo: todos los animales y plantas son nuestros hermanos. Vivimos en paz con nuestros hermanos. No matamos a ningún animal sino por necesidad de comida.

¿Cómo se llama aquel pájaro’ -preguntó Papá.

¡Es un carpintero! -contestó Limi Sirpi.

-¿ Cómo se llama aquel árbol? -preguntó Papá.

-¡Laurel! -contestó Limi Sirpi.

-Bueno -dijo Papá.

Después de unas tres horas de caminar en la selva, los hombres se detuvieron para comer. A lo largo del camino, los cazadores habían comido algo de frutas que encontraron, sin atrasar e mucho. Comie-ron nancites, pijibayes, jocotes.

-Qué bueno es Dios, el Creador -dijo Papá. Él nos ha dado tantas plantas y animales para comer.

-Es cierto, Papá -dijo limi Sirpi.

De repente los perros sintieron el olor de algunos venados que estaban pastando. Los perros se agitaron, pero no ladraron. Papá y sus hermanos habían entrenado bien a los perros a no ladrar para no asustar a los animales.

-Tenernos el viento a nuestra espalda -dijo Papá en voz baja. Tenemos

que dar una gran vuelta y atacarlos del otro lado con el viento a nuestra cara.

Limi Sirpi comprende muy bien que el venado tiene un olfato bien fino. Si un cazador no toma en cuenta el viento, el venado puede olfatear el olor del hombre a gran distancia y correrse.

Los hombres dieron una vuelta grande. rápida y en silencio. Cuando ya estaban al otro lado de los venados, empezaron el ataque. Sin decir una palabra, Papá indicó con su mano qué animal debia atacar cada cazador. Limi Sirpi y los otros cazadores se tiraron al suelo, y con gran paciencia se acercaron gateando a los venados.

Un venado oyó a los cazadores y levantó su cabeza. Él miró a todas partes olfateando ... buscando a los enemigos con su vista aguda, sus orejas paradas y su nariz en alto. Los cazadores se acostaron en el suelo, sin mover un músculo. Seguro de que no habia peligro, el venado bajó su cabeza y tranquilamente siguió comiendo zacate. Los caza-dores avanzaron un poquito más, gateando en silencio. Por largo rato, los cazadores se acercaron hasta que los venados estaban al alcance de sus flechas.

Los cazadores rezaron una oración:

“Gran Espíritu, dueño de los venados: permítenos

motor uno de tus venados; es solo paro lo comida

de nuestro pueblo’’.

Y swíííi, swíííí. .. !, las flechas de los cazadores volaron. Un venado cayó con una flecha en el costado. Otro, herido, corrió a la selva con los perros y tres cazadores corrieron detrás. El venado de Limi Sirpi y su hermano se escapó. Sus flechas no le pegaron. Después de correr por media hora, el venado herido cayó y los cazadores lo mataron.

Limi Sirpi estaba preocupadoi. Dijo a su Papá:

·Mi flecha pasó solamente un palmo arriba del venado.

·No te aflijas, hijo -dijo Papá. Hicistes muy bien. Te acercastes al venado sin hacer ruido. Yo temía que lueras a hacer ruido y asustarías a todos los venados. ¡Vas a ser un gran cazador! ¡Ningún cazador tiene siempre éxito!

Los cazadores estaban alegres. Con sus cuchillos de piedra cortaron unos bejucos y amarraron las patas de los venados a un palo. Entre cuatro cazadores llevaron los venados al pueblo.

Cuando los cazadores llegaron al pueblo, todos salieron gritando ale-gremente a recibirlos. Los hombres destazaron a los venados.

rápidamente con sus cuchillos de piedra bien afilados. La Mamá de limi Sirpi envió porciones de carne a sus parientes y a los parientes de Papá.

Esta noche todo el pueblo va a comer carne de venado sabroso -dijo Tangni cuando llevaba carne a su abuelo.

Preguntas para los niños:

l. ¿Cree usted que los hombres Ulwas fueron inteligentes? ¿Por qué?

¿Qué hizo Limi Sirpi en 1 montaña?

Así aprendemos que. nuestros abuelos fueron muy inteligentes, sabían vivir en la selva.

V.TANGNI EN EL RÍO

Al día siguiente, Papá tiñó el cuero del venado que mató.

-Limi Sirpi, tráeme la cáscara del árbol de nancite para teñir este cuero -dijo Papá.

Con gusto, Papá! -contestó Limi Sirpi.

Y cogió el hacha de Papá y se fue a la selva. Mamá estaba ocupada con las otras mujeres. Ellas cortaron la carne que sobró en tiras delgadas y le echaron sal y la pusieron a secar al sol.

-Tangni, lleva al rio al niño para bañarse -dijo Mamá.

-¡Con gusto! -contestó Tangni.

A Tangni le encantaba bañarse y nadar en el río. Élla llevó a Slilma Sirpi al río y lo dejó jugando en la orilla.

Ouedate aquí, hermanito! -dijo Tangni. Voy a nadar un poquito.

Tangni nadó hacia una piedra grande en medio del río.

Mientras tanto había un movimiento en el zacate al otro lado del río.

una hermosa culebra entró en el río. la culebra tenia bandas negras. blancas y rojas. La culebra empezó a cruzar el río. Tangni llegó cansa-da a la piedra grande en medio del rio. Subió a la piedra y se sentó para descansar. De repente Tangni miró a la culebra. Desde la muerte

de su hermana, picada por la culebra, Tangni tenía gran horror a las culebras. Temía, porque un día una culebra le fuera a picar a ella también. Su corazón palpitaba en el pecho como un tambor. la culebra era un coral venenoso, nadando directamente Slilma.

Yo debo estar allí cuidándola. ¡Dios mío, ayúdame! -pensaba Tangni.

Tangni se paró en la piedra y gritó con toda su fuerza:

-¡Mamá, culebra!

Venciendo su propio miedo, Tangni se tiró en el río y nadó directa-mente hacia la culebra. Tangni gritaba y tiraba agua a la culebra. La culebra se asustó y cambió un poquito su dirección, nadando más rio abajo. Tangni salvó a su menanito.

Mamá llegó corriendo. Cogió al nino llorando. Papá miró a la culebra rio abajo, y la esperó con una piedra grande. Dijo:

-Ya perdí una hija a causa de una culebra. No voy a dejar que esta vívora llegue al pueblo a picar a otro niño. Cuando el coral salió del agua, Papá la mató con una piedra.

Tangni llegó rendida a la orilla del río. Papá bajó al río y abrazó fuer-temente a su hija.

-Dios me ha bendecido con la hija más valiente de la nación Ulwas.

Tangni levantó su cabeza y miró lágrimas en los ojos de su Papá.

PREGUNTAS:

  1. ¿Por qué había lágrimas en los ojos de Papá?
  2. ¿Qué hizo Tangni en el río?
  3. Si usted hubiera estado en el río, en lugar de Tangni, qué hubiera hecho?
  4. Qué hiw Limi Sirpi en la selva con su Papá?
  5. ¿Por qué todo el pueblo comió carne después de la caza?
  6. ¿No hubiera sido mejor para los cazadores guardar toda la carne, sólo para sus familias, en lugar de repartirla?

    Por qué si, o por qué no?

  7. ¿Cree usted que los hombres Ulwas eran inteligentes?
  8. ¿Qué hizo Tagni para salvar la vida de Slilma?
  9. ¿Haría usted lo mismo para salvar a su hcrmanitoJ
  10. ¿Por qué Papá dijo: “Dios me ha bendicido con la hija más valiente de la nación lJlwas?

.

V. LA REUNIÓN DE LOS ABUELOS Y EL JEFE

Un día Limi Sirpi estaba sentada en la sombra haciendo flechas.

-Tengo que reponer las flechas que perdí en la caza -dijo Limi Sirpi.

Tangni estaba moliendo maíz y Mamá haciendo tortillas. Llegó Papá a ta casa. Toda la familia podía ver en ta cara que Papá estaba preocupado por algo.

-¿Qué pasó? -dijo Mamá.

-Nuestros abuelos han terminado su reunión con el Jefe del pueblo -dijo Papá. Ellos quieren hablar con todo el pueblo.

Todos dejaron su trabajo para ir a la plaza en el centro del pueblo. El Jefe del pueblo estaba allí rodeado de todos los abuelos.

-¡Allí están nuestros abuelos al lado del Jefe’ -dijo Limi Sirpi.

-!Qué Hermosa es la “Kinkura” del jefe -dijo Tangni.

(La “Kinkura” fue una tünica que los Jefes de los Ulwas usaban. Estaba decorada con plumas teñidas. La “kinkura” del Jefe tenia plumas rojas, amarillas, verdes y azules).

-Mira su collar de dientes de jaguar -dijo Limi Sirpi. Debe ser que el Jefe ha !matado muchos jaguares para conseguir tantos colmillos.

Cuando todo el pueblo estuvo reunido, el Jefe empezó a hablar:

“Hermanos, ustedes saben bien que en el tiempo de nuestros bisabuelos, hace cien años, llegaron a nuestra tierra unos grupos Nahuas. Ellos busca-ban lugar para cazar, sembrar y recoger comida de nuestras selvos.

Vinieran del Norte como nuestros bisabuelos hace siglos. En principio, nuestras bisabuelos los recibieron con los brazos abiertos, diciendo: “Dias nos ha bendecido con uno selva con mucha comida. hermosos animo/es y buena tierra para sembrar” Pero al año siguiente {legaron más Anuales. Un año después más, y más y más.

Al fin, muchos pueblos Ulwas tuvimos que unimos para correr a los Anuales de nuestra tierra. Para ellos regresaron con más hombres. Uste-des soben bien la historia, hermanos. Durante los cien años de guerra con los Anuales, o veces nosotros ganamos boto/los, o veces ellos gana-ron. Durante los cien años de guerra no hubo un pueblo que no perdiera hombres.”

-Es cierto -dijo Limi Sirpi a Tangni en voz baja. Uno de nuestros tíos y un tio de Mamá fueron muertos en la guerra.

El Jefe siguió hablando:

“Quizás ustedes yo soben que algunos pueblos Ulwos decidieron, que en lugar de seguir peleando por tonto años, serio mejor buscar otro lugar poro vivir y cazar.

Algunos se fueron al otro lodo del Gran Lago. Allí encontraron lo selva lleno de venados, guordotinojos, chanchos de monte, tierra fértil poro sembrar, y muy poco gente.

Hemos consultado con los abuelos, los jefes de codo familia y casi todos están de acuerdo en movemos al otro lodo del lago con nuestros parientes Ulwos.”

El abuelo de Limi Sirpi se paró y dijo:

“Hermanos, cada año es más difícil poro nuestros hombres encontrar suftcienle carne paro nuestro pueblo. En lugar de seguir peleando y perdiendo más hombres, creemos que sería mejor ir o vivir al otro lodo del Gran Lago. Alli podemos cozor, recoger comido y sembrar en paz. Algunos no quieren dejar los tumbas de sus abuelos. Algunos quisieron ser enterrados al lado de sus padres, aquí. Pero lo mayoría están de acuerdo en que nos vayamos a otro sitio.

Muchos hombres y mujeres del pueblo expresaron sus ideos. Por fin decidieron moverse del pueblo. La semana siguiente, diez hombres fue· ron o buscar un buen lugar para el nuevo pueblo. El Papó de Umi Sirpi y Tongni estaba con ellos.”

Dos semanas después, Papá y los otros hombres regresaron. Estaban alegres.

-Hemos encontrado un buen lugar a la orilla de un río que corre hacia el este.

Todo el pueblo estaba contento. Trabajaron día y noche preparando sus cosas. Por fin llegó el día de salida.

Limpi Sirpi estaba feliz:

-Tengo ganas de conocer la selva al otro lado del lago.

Tagni estaba contentapero a la vez preocupada:

.-Ya sé dónde están todos los árboles frutales y muchas yerbas medici-nales en esta selva. Ahora tengo que empezar de nuevo en otra selva.

Umi Sirpi y Tangni ayudaron a su familia en el traslado del pueblo. Todos salieron caminando despacio, llevando sus posesiones más im-portantes. Limi Sirpi llevó sus flechas. su arco, sus herramientas de piedra, una capa de tuno que él usaba para las noches frías y jícaro grande de maíz.

Tangni llevó su propia ropa y a su hermanito Slilma Sirpi. A veces Slilma Sirpi caminaba un poquito, pero despacio. La mayoría del tiempo, Tangni tenía que llevarlo en su chinchorro portátil.

Así el pueblo Ulwas, los antepasados de los Miskitus y Sumus. salieron de sus pueblos, entre el Gran Lago y el Océano Pacífico. en La región que hoy llamamos Rivas, para vivir al otro lado del lago, hacia La parte que hoy llamamos departamento de Chontales.

Preguntas para los niños:

l.¿Qué pasó en la reunión de los abuelos?

2. ¿Por que los Ulwas salieron de sus pueblos para ir a Chontales>

Traducción de Ernesto Seolt

l. ULWAS KIAMKA BA

Limi Sirpi wihki Tangni wal ba ai lakra bara ai muihni kan. Witinka nani ba “Ulwas” kalmka kum kan. Ulwas nani ba Miskitu bara Sumu nani kiamka.

Pat 1,000 mani brísa, witinka nani ba Nicaragua Lakinka Taraba wihki Pasipik Kebuka tani ra iwi banghwi kan.

Limi Sirpi ba ai Yaptika ra tagaiki kan, unta titara dus ma wail nani ba wahbi; aya nasla ra wark taki bara sim tuktan wala nani aikuki puli kan.

Limi Sirpi lika ai Aisika ra yulakahbi kan daiwan nani antinka ra.

Limi Sirpi ba lilia bara kupiapah kan. Ai antin dinamika nitka nani ba asla yamni dauki kan. Ai kisurka walpe ni paskan ba ai sakbatka daiwan taya ni paskan bara mangki, pamni pali ai maisara wilki kan. Al pantika supa dusa ni paskan ba, bara ai trisbaika tatwa pali walhwal ba brisuia. Upla sut ba ridi banghwi kan pyua ra, Limi Sirpi, ai Aisa, ai muihni almuk, bara ai tahtika nani aikuki, ai taya sut ra lakula dauki muni, tawan wina taki aidruban.

-Aisabi, Yapti! Aisabi, Tangnil -wisi wini win Limi Sirpi bui.

-Aisabi, luhpi! -win Yapti mita. Pyuta nani dukiara damhra wali bas!

Tangni ba tuktan mairin yamni kan. Pyua banira ai Yaptika ra tabaiki kan tingni wina kamunt ra li pangki brisi yabi. Kamuntka ba uba tarka pali, bara sim wirha apia kan, sím ai Yapti súmika baki. Tangni ba aya waihaia tanka bri kan, bara turtiya auhni daukaia tanka sim. Ai muihnika sirpilpya nani aikuki sim pulaia lihki kan, ai yapti ba aya nasla ra wark taki pyua ra. Baha sut purkara Tangni ba linki kan ai Yapti ra yulakahbaia, untatila wina plun ma wahbankara.

II. TANGNI BA UNTABIARA RA

-Tangni, pataki nani bri bal; kaisa plun wahbaia -wisi Yapti bui win.

-Kupi aiska wal -win Tangni mita kikbia baku wal.

Tangni ba lihki kan ai yaptika wal untara waia plun ma wahbaia. Bara utla ra plapan pataki nani mata.

Tangni ba ai Yaptika wina tanka bri kan, dus wakya nani, mangkaia dusa ma nani, bara ani dusa ma piaia ba, bamna ani piaia apia ba sim. Bara Yaptika mita sim smalki kan, dia sat dusa ma wal plun laya daukaia sip ba: draptara, pihtu, bara wala wala nani.

Tangni ba pat tanka bri kan, ani pliskara mangu dusa, krabu dusa, sikya, supa bara dus wala manis páwi ba. Bamna Tangni ba pat tanka bri kan, ahkia pali baha dusa ma nani ba paui ba.

-Kai pyuta nani ba kaiki was -wisa Yaptika mita.

-Au, Yapti -wisa Tangni mita.

Tangní ba aí tanka bri kan, día mata ai Yapti ba pyuta dukiara sirang bri ba. Pat maní yumhpa alkan ken, Yami ra saman, witínka ba Tangní muíhnika almuka kan. Yamí umpira, yua ailal pát brin. Aisíka mita

sukya ra winan rakaia dukiara. Sukya mita inma saika yaban rakaia dukiara, sakuna sip rakras munan, pat pyua luan kan ba mita. Bara Yami ba pruan.

Yapti mita Slilma Sírpí ba ai ninara yukbi brí twilkan. Slilma Sirpi ba Tangni lakrikalpya kan. Mani kum bri kan. Bara Tangni, Yapti, Slilma Sirpi, yaptidíwra wal, bara Tangní dinmika matsíp kat untatila ra dimí banghwan. Bamna dus ma naní, bara dus wakya naní plikí tauki bara, Yapti mita Tangni ra marikí kan, dus wakya, bara twi yamni nani ba.

-Naha líka hierba buen? -wín Yaptí mita. Dusa wakya ba skwir páwisa, día, bara aunhka na yamni pali sa. Dabi kaiksl - win.

Yapti mita wakíalpya kum dakbi bara aí luhpia mairin rayaban. Tangni ba kíawalí, bara samí kaikan.

-Auhni na -win Tangni mita. ¿Dia dukiara yamni sa1

-Wan lama swahwanka dukiara -wisi win Yapti mita. Sara ninkara waha yarí kum klakan.

-Naha lika ti wahya -win Yapti bui. Aisikam ra rih alkan pyua ra naha tika laya yabri.

Tangni ba tíka bara kasak laki kaiki si, kiawali kaiki muni, taih dakbi sami kaiki si. naku wisa:

-Pat tainka brisna, ti wahya, bara dus wakya yamni ba (yerba buena); ayatikamna apia.

Yaptí ba dus tatwa kum bri, yauhra daikaía ta kríkan.

Untatila ra walal kat aimaki si luwan ninkara, mairin nani wíhki tuktan nani aíkukí tawan ra kli takí bali banghwan. Wítinka nani ba bri aula kan, yauhra patakí banghki, bara duswa satka nani sim. Tuktan nani ba lika patakí banghki bri aula kan, kasau nani. draptara bara krabu nani.

Sara Tangní aisata:

-Brinki pali sa untabiara wina plun wahbaia ... kau pali ba dus ma pauan nani bára pyua ra. Baku diara tanka bri auna, bamna Yapti ra tabaiki.

Yapti ba lilia pali kan. Bara wira kiki, Tangni wal ai biartaya alkan.

-Man tuktanmair yamni sma. Kasak taibaikisma, Tangni! -win Yapti.

IV. LIMI SIRPI BA ANTIN RA

Limi Sirpi ba ai watla láma wina suhar kumkum, kusu bara urus ikan kan. Sakina naha pyua pas witin waitna nani ra yulakahbi antin dimi kan. Bamna unta yamnikira bak wapi auia bara, Aisa mita Limi Sirpi ra makabi walan, dus, tangni para piawira nina nani dukiara. Aisa ba Limi Sirpi wal ai lilia kan, kan ai luhpya ba nina nani aihkika tanka bri kan ba mita.

-Aisa -wisi win: daiwan wihki dus nani sut ba wan muihni atia sa. Yawan wan muihni aikuki asta iwi benghwisa. Daiwan kumi ra sim yawan bahki ikras, dis plun brinka dukiara baman.

-¿Bukkra piawirka ba nina dia? -maskabi waluia aisa mita.

-Turkrana kum -wisa Limi Sirpi mita.

-¿Bukkra dusa ba nina dia? -makabi watan AISA mita.

-Samu dusa -unkahban Limi Sirpi mita.

-Yamni -win AISA mita.

Untabiara ra awar yumhpa wapan ninkara, waitna nani ba ip takaski banghwan plun piaia dukiara. Wapi aula yabalkara, antin dadimra nani ba plun wira saki banghwan ba pi banghwan, uba sim takaskras. Pi banghwan krabu nani, supa bara plums nani.

-Dawan lika kasakkira sa, diara sut pápaskra -win AISA mita. Witin mita dus nani bara piaia daiwra ailal pali wankan sa.

-Aisa. kasak sa -win Limi Sirpi mita.

Baha minítkara yui nani kata ba sula kumkum twi pi banghwi kan ba taya kia brin. Yul nani kata ba al sringhka takan, sakuna waki banghwras. Kan AISA wihki ai muihni nani mita yul nani ra kasak tanka marikan kan wakaia apia smatka ba, daiwan nani sirang iwbia apis dukiara.

-Yawan pasa ba wan nina sait ra brisa -wisi AISA ba pusbi aisan. Yawan krutwí tara tawí, bara sait walak wi alkaia sa. pasa ba wan mawan kat bri muni.

Limi Sirpi ba pat tanka bri kan sula nani ba al winka puhbanka karna bri ba. Antin dadimra kum ba pasa krawanka ba manmanis ra laki kaikras kaka, sula ba sipsa laíh wina waitna taya kía ba brí, bara plapi tiwaia.

Waitna naní ba krutwanka tara tawan, istikira bara sapkíra. Sula naní támara pat wi banghwan pyua ra. mahka alkaia ta krikan. Turi kumisin aisaras, AISA mita sain munan ai mihta wal waitna van ani daiwra alkaia ba. Bara l.imi Sirpi wihki antin dadimra wala nani kata ba tasba kat kauhi, bara tawa pali kwasi, sula nani !amara dimi banghwan.

Sula kum ba antin uplika nani ra wali. bara ai lal bukan. Wittinka ba kir ihki kaikan ... ai waihla nani ra plikan al nakra yula karnika wal, ai kiama• buki, bara ai kakma purara brihki. Antín uplika nani ba tasba ra aitnikan, ai wina bunhka kumisin nikbras. Swalya ba al dahra walan pát apu kan, ai lal munhtara bapi, ai kupiapah wal kli bu piaia ta krikan. Antin dadimra nani ba kau wirialpya wi banghwan, tawa kwasi dimi. Wihka palí, antin uplika nani ba [amara wí banghwan, swallya nani ba al trisbaika !amara banghwí kan kat.

Antin dadimra nani kata ba aurasíung kum aisi banghwan:

“Spirit Toro, su/o nani dawonka: mamkabi banghwisno

swa/iam nani no kum ikoia, dis yang noni towanki pota

dukiara bamon brinkasna.

Bara nínkara trisbaika nani kata ba swíii, swiii! pali banghwan; sula kum ba tnayamina kat saban kauhkan; wala lika saban insaukan plan. bara yul nani wihki antin dadimra yumhpa mita nina bliki banghwan. Limi Sirpi wihkí al muihni wal swalya lika plapi swak takan. Ai trisbaika nani bul sir sabras kan. Bamna awar bakriki plapan ninkara, swalya insaukan kata ba brip kauhan, bara antin uplika nani mita ikan.

Limi Sirpi ba aihka ai dahra wali kan. Bara ai AISA ra win:

-Trisbaiki lika sula purak kwat kimi baman alkras lui wan.

-Sari bripara, luhpi -wisi AISA bui win. Uba yamni daukram. Man bin daukras sula lámara kwasi dimram. Yang sibri kapri bin daukma, bara sula nani sut ra sirang ikma. Man daiwan aualkra tara kama. Antin dadimra ba kumisin pyua banira daiwan alkras!

Antin dadimra nani ba lilia banghwi kan. Ai kisurka nani walpa ni paskan ba wal tatahku kumkum klaki, bara sula mina nani ba dus kum ra wilkan. Bara antin dadimra walhwal bui twilki tawan ra bri wi banghwan.

Antin uplika nani ba tawan ra wan pyua ra, upla sut ai liliakira wal plapi taki lakula dauki banghwen. Waitna nani ba isti pali sula nani takbi banghwan ai kisurka malira, waipe ni paskan nani ba aikuki. Limi Sirpi Yaptika ba wina wira klaki bliken wan ai taya, bara ai maya taika nani ra.

-Naha tihmia lika tawan aiska ba sula wina auhni pi banghbia -win Tangni mita ai damika ra wina brist yabi puyua ra.

IV. TANGNI BA TINGNI RA

Yauhkika kan, aisa ba sula ikan taya ba lákae kan.

limi Sirpi, krabu taya ba brisa! aik naha swalya taya na dingkata -sin Aisa but.

Kupi aiska wal, Aisa! -wisi Limi Sirpi mita unkahban.

ara ai Aisa asika bro ,imo. imtara wam. Bara Yapti lika mairin wala nani aikuki wark dauki banghwi kan witin nani lika sula wina kau takaskan ba klaki, sirpilpya dauki muni, sál dingki bara lapta ra láki banghwi kan.

langni, tuktan ne tingni ra brisi tahs -win Yapti mita.

Ayapah wal -wisi unkahban.

Tangni ba lihki kan ai kupyapah tingni ra aihtabi, bara yawi pulaia. Witin mita Slilma Sirpi ra bri wan tingni ra, bara swrin tingni unra puli tauki kan.

-Naha ra takasks. laikralpyal -win Tangni. Wiralpya yawi pulaisma.

Tangni ba yawan tingni lilapas kat, kipla tara kum bára kan mapara.

Bara tingni baila wala ra twi nani ba nikwi kan. Bamna pyuata tara kum li kat bal dimuan. Pyutka taya kalatka ba marsina kan, siksa, pihni bara pauni. Pyutka ba tingni baila wala ra luan. Tangni lika swapi tingni lilapas ra kipla tara bara wan. Kiplika pura bara uli iwi, ris brin. Bara minitkara pyutka ra kaikan. Ai muihni pruna wina, pyuta mita sami ikan wina, Tangni ba pyuta nani sibrinka tara bri kan. Sibri kan, pyua kum ra pyuta mita witin ra sim samais sip ba mita. Ai kupia ba al lamara dinghwi kan sim pali dramh kum ra pruki baku. Pyutka ba silbiara puisinkira kum kan, Slilma bára tani kat yawi yaba.

-Yang bára kaia sna witin ra krankahbi kaia dukiara. Dawanki, kaini casi -wisi luki kan.

Sara Tangni kata ba kiplika pura ra bul, ai pura karna winan.

-¡Yapti, pyuta!

Tangni ba ai sibrinka sait ra laki, Tingni ra quipu dimui, pyuta mapa kat yawan. Bara Tangni ba kismi, pyuta ra li bunghbi purara taiki kan. Pyuata kata ba sirang iwi, witin auia yabalka kata ba swisi si, tingni máya sait ra yawan. Sara Tangni bui ai lakri ra swakbi sakan.

Yapti ba plapi bal iwan. Tuktan waitna ini bara alken. Aisa lika pyutka tingni máyara auia bara kaiki. bara walpa tara kum ai mintara bri muni bila kaikan. Bara aisan:

-Pat tuhpi mairin kum lustiwri pyuta kum táka mita. Naha pyutka na yabrika tawan ra dimí, tuktan wala ra sambia apia. Sara silbiearika kata ba li wina sauhka ra ulan pyua ra, Aisa mita walpa kum ni ikan.

Tangni ba yawi tingni un ra ulan kasak pati swapi. Aisika ba tingni unra bal iwi, bara ai luhpya mairin ra karna alkan.

-Dawan mita taisapan Ulwas kiamka luhpya mairin kau kupia karna kum wal.

Tangni kata ba ai lal tit buki kaikan, ai Aisa ba nakralaya man kan.

MAKABI WALANKA:

  1. ¿Oia mata Aisa nakialaya taki kani
  2. ¿Tamgmo ba doa dailam tomgmo ra?
  3. ¿Tangni sirkara, man tingni ,a kapram kaka, dia daukaia wama?
  4. ¿Limi Sirpi ba dia daukan unta biara ra ai Aisa wal?
  5. ¿Dia muna tawan Uplika sut wina pi banghwan antin dimi sbalan ninkara?
  6. ¿Antin dadimra nani mapara kau yamni kaia kan apia. yuwaia sirkara, bana winka aiska ba mainkaiki briaia, dis ai taya nani dukiara bamanDia dukiara au, apia kaka dia dukiara apia?
  7. 7¿Man lukisma Ulwa uplika nani ba sinskira kan ki?
  8. 8. ¿Dia dukiara au, u dia dukiara apia?

. ALMUK NANI WIHKI SAUHRING NANI ASLA TAKI AISANKA

Pyua kum ra Limi Sirpi ba dista kum ra iwi, trisba nani paski kan.

-Día sat kabiasin antin titara trisbiki nani tikri ba kli briaia sna.

Tangni lika aya wauhi kan, bara Yapti Lika aya turtika nani dauki kan. Bara Aisa ba utla ra wan. Utla bila uplika sut ba AISA máwan ra kaikan diara sarka kum bri ba.

-¿Oía pátka bára sa ki? ,win Yapti mita.

-Wan almuka nani. wan tawanka Sauhringka aikuki aisanka bri banghwi kata ba pat danh takan -win Aisa bita. Witin nani tawan uptika sut aikuki aisaia brinka sa.

Bara upla nani kata ba sut kat ai warkka swi banghwan, tawan lilapas kat aisi kaikanka pliskara waia dukiara. Sauhring ba pliska bara kan, almuk nani sut mita ai lilapas kat bri banghwi kan.

Día pátka bára sa ki? -win Yapti mita.

-Wan almuka nani, wan tawanka Sauhringka aikuki aisanka bri banghwi kata ba pat danh takan -win Aisa bita. Witin nani tawan uplika sut aikuki aisaia brinka sa.

Bara upla nani kata ba sut kat ai warkka swi banghwan, t.lwan lilapas kat aisi kaikanka pliskara waia dukiara. Sauhring ba pliska bara kan, almuk nani sut mita ai lilapas kat bri banghwi kan.

-Bahara ki wan damika nani Sauhring tnaya ra -win limi Sirpi.

-Sauhring kinghkurka ba kasak yamni yaba -wisa Tangni bita.(“Kinghkura” ba prak satka kum, Ulwas nani Sauhringka dimí kan. Praka satka ba daiwan tnawa nani wal sakahkan kan. Sauhring “Kinghkurka” ba daiwan tnawa maplika pauni, talahni, siakni, bara sangni nani kan.)

awan uplika sut asta takan pyua ra, Sauhring ba aisi ta krikan:

“Muihni noni, man noni tonko kosok bri bonghwismo won srokyo noni pyuo ro, pot 100 maní nanro, wan tasboyo ro bol dimi bonghwan Nahua/ kiamko krautka kum kum Witinko nani ba tosbo p/iki bonghwi kan, antin dimaia, p/un mangkoio boro won tosboyo bioro ro dus mo noni bo wohbaio dukioro. Witinko noni bo yohbro toni wino bo/i bonghwon, won srokiko noni boki, pot 100 moni oila/ luan. To wino, won srokiko nani mito oi mihta pohrom wol bri banghwon, noki oisi: “0owon mito won puro suni, tosbo yomnikira kum bílora plun manis wanko so, daiwan yomnikiro noni, boro sim p/un mongkoio tosbayo.” Sakina moni kum luan ninkaro, Nahua/ noni kou oilo/ ba/i bonghwon. Moni wolo luan ninkoro kou, boro kou, boro kou.

Tnota kot, U/wos towonko oi/o/ os/o toki banghwri, Anual nani ro won tosbaika wino kongbi sokaio dukioro Sokuno witinko noni bo woitno kou oi/o/ oikuki k/i towi bol/ bonghwon. Man nani wan blosiko tonko do kosor poi/ kupiom ro bri bonghwi smo, muihki nani. Boho 100 moni Anuo( noni moparo war oik/obonko bo ti/oro, pyuo kum kum ro yowon

mita puralui banghwi kan, sakuna pyua wa/o noní ra /íka witin noní mita. Baha 100 maní war oiklabanka bo bilkara, tawan kumsin apu kan ai waitnika noni lustiwros:’

-Baha ba kasak pali sa -wisi pusbi win Limi Sirpi mita Tangni ra. Yawan tahtika kum. bara Yapti tantika kum baha war ra ikan.

Bara Sauhring ba ban aisi kan:

“Bankra man noni pot tonko bri bonghwrom so, U/was towonko kum kum noni ba pat ridi toki bonghwan, maní oilo/ bon oíklobi koio opio dukiaro, kau yamni so plis wala pliki iwoio, boro antin dimaia. Kum kum maní ba Lakun Tara ba mówa/a ro lui banghwan. Baha ro witin nani kaíkan, sula ai/al, íbihna nani, wari noni banghki, plun mangkoía tosboyo oiska, boro sim uplo wírio bamon.

Yang nani wan olmuko noni oikuki noha dukioro oísi koiki bonghwri, sim baku utlo bosko van aikuki, boro witinka nani bita kau yomni so lokin bailo wo/o ro /ouío, won tauo Ulwos oikuki’’.

Limi Sirpi damika kata ba tit bui bara aisan:

“Muihní naní, mani van bo won woítniko noní kou pdt brisa wino aítoni kot p/iki sokaia won iawanka dukiara. Bon oiklabi watauki baro san woitniko noni /ustiki ba sirkara, yang nani lukisno kau yomni so Lokun Toro bailo wa/o ro lui iwaia. Baha ra yawon sípso ontin dimaio, plun wohbaia, baro yamni lóko kot plun mongki koia. Uplo kum kum noni ai domika raitko noni bo swiaio brinka apaio so. Wo/a naní ba lika brinka poli so ai aisika raitka noni tnoyo ba kot bikbia, noha ro. Sakuna aihkiko bo /iko brinka so tosbo wola ro taki yawan wabia.

Wan tawanka waitniko oí/a/ boro mairin nani sim monis baha lukanka oisi koiki banghwan. Baro sut ba ou toki banghwan plisko na wina taki waio. Baro wík luan baro, woitno matowa/sip blikan wan tosbo yomni kum p/ikbio dukioro, towon royo bo dukioro. Limi Sirpi boro Tangni Aisiko ba witinko nani ti/ara kan”

Wík wal luan ninkara, Aisa wihki waitna wala nani aikuki kli tawi bali banghwan. Lilia banghwi kan:

-Yang nani taba yamni kum saki banghwri tingni kum talma tanira impaki un kat.

Tawan aiska ba tilia pali banghwi kan. Bamna kakna, bara tihmia ra ai dukia nani wapni dauki banghwan. Bamna impakaia pyua ba bal diman.

Limi Sirpi ba tilia pali kan:

-Brinki pali sa lakun baila wala ra unta dísang ba kaikaia.

Tangni ba ai lilia kan, sakuna kupya sim wirha kan:

Naha tasbaya titara tanka brisna antra dus ma brábrira nani, bara síka kasakira aílal ára ba.Nanara tasba walara kli tanka briaia kamna.

Limi Sirpi bara Tangni wal ai taya nani ra tabaikan ai tawanka tasba walara taki auia bara. Upla sut ba tawa taki wapi banghwan, ai dukia nani kau tanka tara bri ba brinki. Limi Sirpi ba bri wan, al trisbaika nani, ai pantika, ai dukia nani walpa ni paskan ba, tihmia kauhla nani dukiara tunu kwalka kum yus muni kan ba, kbara aya dukiara sumí tarka kum.

Tangni lika silp ai kwalka bri wan, bara ai muihnikalpya Slilma Sirpi ba. Pyua kum kum ra, Slilma Sirpi ba wiralpya wapi kan, sakuna tawa. Pyua kau wihka ba, witin mita ai ninara twilki kan.

Baku Ulwas tawanka ba, Miskitu bara Sumu masraka nani ba, ai tawanka nani swisi si bali banghwan, Lakunka Tara ba wihki Pasipik. Kabuka támara plis kum naiwa Rivas rnáki ba wina, lakun baila walara luí iwaia dukiara, plis kurn naiwa Chontales máki ba saitkara.

Copyright © (URACCAN). Todos los derechos reservados.